Rynek pracy i bezrobocie

W dobie ogólnego kryzysu gospodarczego warto się zastanowić na podstawowymi prawami, jakie rządzą rynkiem pracy.

Na rynek pracy składa się z jednej strony podaż, czyli osoby pracy, a z drugiej strony popyt, czyli miejsca pracy w przedsiębiorstwie. Utrzymanie równowagi między obiema stronami jest bardzo trudne. W gospodarce rynkowej najczęściej występuje niedobór miejsc pracy w do osób jej poszukujących. Prowadzi to do powstania bezrobocia.

Bezrobocie i zmiany na rynku pracy

Samo pozostawanie bez pracy nie jest warunkiem wystarczającym, aby w świetle prawa zostać bezrobotnym. Osoba bezrobotna zobowiązana jest do aktywnego poszukiwania pracy, musi też być zdecydowana na zajęcie w pełnym wymiarze czasu. Nie może się uczyć, musi być pełnoletnia i zarejestrowana w rejonowym urzędzie pracy.
W gospodarce centralnie planowanej problem bezrobocia teoretycznie nie występował. Zachodziło jednak zjawisko nieracjonalnego wykorzystania siły roboczej w przedsiębiorstwach, które nie kierowały się zasadami rynkowymi. Powodowało to przerost zatrudnienia (tzw. bezrobocie) oraz występowanie niedoboru siły roboczej. Wraz ze zmianami gospodarczymi w Polsce w latach dziewięćdziesiątych XX wieku nastąpiło podniesienie wydajności pracy, a co za tym idzie - zmniejszenie zatrudnienia.
W gospodarce rynkowej praca traktowana jest jak towar przeznaczony na sprzedaż, a rynek pracy rządzi się prawami popytu i podaży podobnie jak rynki innych dóbr. Oznacza to, że gdy na pewien rodzaj pracy wzrasta zapotrzebowanie wśród pracodawców, to można się spodziewać oferowania za jej wykonanie większej zapłaty i na odwrót, gdy istnieje zbyt wielu fachowców w pewnej dziedzinie, to ich płace będą spadać lub w ogóle nie znajdą oni zatrudnienia. Jest to tylko ogólna tendencja, nie zawsze sprawdzająca się w praktyce, gdyż rynek pracy dość wolno reaguje na zapotrzebowania pracodawców. Wynika to z faktu, że na wykształcenie fachowca w danej dziedzinie, na przykład programisty komputerowego, potrzeba o wiele więcej czasu niż na przestawienie produkcji, na przykład z szycia kurtek na szycie płaszczy, gdy te ostatnie zaczną cieszyć się większym zainteresowaniem klientów.

Pojawienie się bezrobocia w Polsce jest efektem zmian w gospodarce po roku 1989, a aktualny jego poziom wynika z obecnego stanu gospodarki. Do podstawowych czynników wpływających na pojawienie się i wzrost bezrobocia można zaliczyć:

- gwałtowne urynkowienie gospodarki w latach dziewięćdziesiątych XX wieku oraz niska konkurencyjność produktów i związana z tym likwidacja wielu zakładów pracy;

- załamanie się eksportu polskich surowców i towarów na rynki krajów byłego bloku wschodniego oraz otwarcie polskiego rynku na import towarów stanowiących dużą konkurencję dla rodzimej produkcji;

- racjonalizacja zatrudnienia w prywatyzowanych przedsiębiorstwach;

- zmniejszenie się popytu konsumpcyjnego na skutek realnego obniżenia dochodów ludności;

- zmniejszenie poziomu inwestycji z powodu wysokiego oprocentowania kredytów;

- wysokie koszty pracy wynikające z polityki podatkowej państwa i systemu obowiązkowych ubezpieczeń społecznych;

- wejście na rynek pracy roczników wyżu demograficznego;

- zbyt wolne dostosowywanie się systemu edukacji do potrzeb rynku pracy;

- niewielka wydolność systemu pośrednictwa pracy.

Miernikiem poziomu bezrobocia jest stopa bezrobocia, która informuje o udziale bezrobotnych w ogólnej liczbie osób aktywnych zawodowo. Za osoby aktywne zawodowo uważa się osoby w wieku produkcyjnym -18-59 lat dla kobiet, 18-64 lat dla mężczyzn - które pracują lub są zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia.

Rodzaje bezrobocia

Przyczyną bezrobocia może być nie dopasowanie rynku pracy do zmian w gospodarce lub powstająca nadwyżka podaży siły roboczej, na przykład związana z wejściem wyżu demograficznego w wiek produkcyjny. Zmniejszenie się liczby miejsc pracy może też wynikać z recesji w całej gospodarce. Kryterium niedopasowania rynku pracy pozwala wyróżnić bezrobocie frykcyjne i strukturalne.

Bezrobocie frykcyjne wynika z ciągłych zmian w gospodarce rynkowej, w której powstają nowe miejsca pracy, a część miejsc jest likwidowana. Jest to ciągły proces, powodujący, że na rynku cały czas pozostaje pewna liczba osób bez pracy. Są one bezrobotne tylko przez pewien okres, do momentu znalezienia nowego zatrudnienia. Osoby te zbierają informacje o wolnych miejscach, porównują różne oferty, zmieniają nawet miejsce zamieszkania w celu podjęcia zatrudnienia. Takie bezrobocie ma charakter przejściowy. Poziom bezrobocia wynikający z bezrobocia frykcyjnego jest tym niższy, im sprawniej działa rynek pracy, a osoby poszukujące pracy mają szerszy dostęp do informacji.

Bezrobocie strukturalne wynika z niedopasowania struktury podaży i popytu na rynku pracy w odniesieniu do kwalifikacji pracowników lub danego regionu. Przyczyną pojawiania się bezrobocia strukturalnego są zmiany w gospodarce polegające na likwidacji pewnych branż czy zamykaniu dużych zakładów pracy. Bezrobocie tego typu ma najczęściej trwały charakter i jest dużym problemem dla osób, które utraciły pracę. Znalezienie zatrudnienia wymaga zmiany zawodu lub zmiany miejsca zamieszkania. W Polsce do zagrożonych grup zawodowych należą między innymi górnicy, hutnicy i stoczniowcy. Poziom bezrobocia wynikający z bezrobocia strukturalnego jest zazwyczaj dość wysoki, a jego likwidacja wymaga dużych nakładów finansowych ze strony państwa.

Wyróżniamy również bezrobocie:

- sezonowe - wynikające ze specyfiki danej gałęzi, na przykład rolnictwo, turystyka;

- koniunkturalne (cykliczne) - spowodowane załamaniem koniunktury gospodarczej; jego zmniejszenie następuje wraz ze wzrostem gospodarczym: - ukryte - oznaczające przerost zatrudnienia w danym przedsiębiorstwie lub dziale gospodarki (przerostem zatrudnienia w Polsce cechuje się rolnictwo);

- jawne - czyli liczba osób zarejestrowanych w urzędach pracy; należy jednak pamiętać, że część osób zarejestrowanych podejmuje pracę w "szarej strefie", natomiast część osób pozostających bez pracy nie rejestruje się w urzędach pracy, dlatego poziom bezrobocia jawnego nie zawsze będzie zgodny ze stanem faktycznym;

- chroniczne - obejmuje grupę ludzi, która przez długi czas pozostaje bez pracy.

Poziom bezrobocia w Polsce zależy od regionu; w największym stopniu problemem tym dotknięte są obszary typowo rolnicze oraz niewielkie miejscowości bez rozwiniętego przemysłu. Duże bezrobocie występuje w województwach warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim, charakteryzujących się niskim poziomem rozwoju przemysłu, w których likwidacja Państwowych Gospodarstw Rolnych spowodowała znaczny wzrost bezrobocia na obszarach wiejskich.

Najniższy wzrost bezrobocia zanotowano w województwach małopolskim i mazowieckim. Jest to efektem powstawania w dużych aglomeracjach nowych miejsc pracy, w szczególności w sferze usług. Niższy od średniej krajowej poziom rejestrowanego bezrobocia utrzymuje się również w województwach, w których dominuje rolnictwo indywidualne, na przykład w województwie podlaskim, lubelskim.. Jednak w tych województwach mamy czynienia z przerostem zatrudnienia w rolnictwie, czyli bezrobociem ukrytym.

Aktywne i pasywne formy walki z bezrobociem

Państwo prowadzi politykę zmniejszającą poziom bezrobocia. Przejawia się ona aktywnymi formami, mającymi na celu redukcję bezrobocia, oraz formami pasywnymi, których celem jest osłona socjalna osób pozostających bez pracy. Państwo może oddziaływać na tempo wzrostu gospodarczego, a tym samym na tworzenie się nowych miejsc pracy, za pomocą między innymi zmniejszenia wysokości podatków i obniżenia wysokości stóp procentowych. Zmniejszenie wysokości podatków prowadzi do pobudzenia gospodarki i wzrostu zatrudnienia, ale równocześnie może obniżyć wpływy do budżetu państwa i ograniczyć fundusze na pomoc dla bezrobotnych. Spadek wysokości stóp procentowych zwiększa popyt na kredyty, dzięki czemu rośnie konsumpcja, a co za tym idzie - wielkość produkcji i poziom zatrudnienia.

Aktywna walka z bezrobociem

Aktywne formy walki z bezrobociem polegają na oddziaływaniu za pomocą instrumentów ekonomicznych i administracyjnych na rynek pracy. Do głównych form można zaliczyć:

- roboty publiczne finansowane przez państwo;

- prace interwencyjne organizowane przez urzędy pracy i dofinansowane przez samorządy lokalne;

- pomoc finansową bezrobotnym otwierającym własną działalność gospodarczą;

- wspomaganie finansowe przedsiębiorstw tworzących miejsca pracy dla bezrobotnych;

- szkolenia pozwalające na podwyższenie kwalifikacji lub zdobycie nowego zawodu;

- poradnictwo zawodowe;

- pośrednictwo pracy.

Formy te mają uaktywnić osoby bezrobotne, jak również pomóc przedsiębiorcom w tworzeniu nowych miejsc pracy.

Pasywne formy przeciwdziałania bezrobociu skupiają się na zapobieganiu ubóstwu osób pozostających bez pracy głównie za pomocą zasiłków dla bezrobotnych.
Państwo może również zmniejsz podaż siły roboczej na rynku przez system wcześniejszych emerytur lub ustawowe skrócenie czasu pracy. Powoduje to konieczność zatrudnienia większej liczby pracowników przez przedsiębiorstwa. Jednak to rozwiązanie zwiększa koszty pracy i zmniejsza dochód przedsiębiorstw, które można byłoby przeznaczyć na inwestycje tworzące nowe miejsca pracy.
Zatrudnienie osób, które np. sprawują nadzór nad bezpieczeństwem uczniów przechodzących przez przejście dla pieszych jest jedną z aktywnych form walki z bezrobociem. Praca ta, jako społecznie użyteczna, zwiększa poczucie wartości osób zatrudnionych, pomagając im w poszukiwaniu dalszego zatrudnienia.